Bastrikov, een naam als een basaltblok. De variant die zijn naam draagt, is bekender dan de naam zelf. Dat Anish Giri winnaar werd van Tata Steel Chess 2023 was deels te danken aan de overwinning van Jorden van Foreest op koploper Nodirbek Abdusattorov, die het hele toernooi op kop had gestaan. Van Foreest speelde de Bastrikovvariant van het Siciliaans, in feite een subvariant van de Taimanov, die ontstaat na 1.e4 c5 2.Pf3 e6 3.d4 cxd4 4.Pxd4 Pc6 5.Pc3 Dc7.

Een mooie variant, met veel verwikkelingen. Georgy Vladimirovitsj Bastrikov (1914-1979) werd driemaal kampioen van de regio Sverdlovk, het huidige Jekatarinenburg. Dat klinkt ver en koud en dat kan wel kloppen. Het ligt niet ver van Omsk, vereeuwigd in Dodenrit van Drs. P.

We zijn op weg naar Omsk, maar de weg daarheen is lang
En daarom vullen wij de tijd met feestelijk gezang.

Georgy Vladimirovitsj Bastrikov

Bastrikov was een van de eerste leiders van de schaakafdeling van het Paleis van de Jonge Pioniers in Sverdlovsk. Na de oorlog was hij vooral belangrijk als coach. In de woorden van zijn bekendste leerling GM Nukhim Rashkovsky (geb. 1946 in Sverdlovsk):
‘We noemden hem altijd oom Zhora. Hij was een geweldig, zeer getalenteerd persoon. Uiterlijk leek Bastrikov onhandig, maar in al zijn acties voelde men een grote innerlijke kracht. Van nature was Georgy Vladimirovitsj zacht en tactvol, maar tegelijkertijd een meester in scherpe bewoordingen. Ik heb in schaaktechnisch opzicht veel te danken aan oom Zhora. Hij was zeer inventief in allerlei soorten valstrikken en zijn openingsideeën hielpen veel leerlingen van de Sverdlovskschool om geweldige resultaten te behalen.’

Eind december 1949 stond hij met een rating van 2540 op plaats 99 van de wereldtop. Hij won wel prijzen maar geen grote kampioenschappen. Een site vermeldt als zijn beste individuele prestatie de vierde plaats in het Russisch kampioenschap te Jerevan (1955), bij een gemiddelde tegenstand van 2567. Bij het horen van de naam Jerevan zal menig Sovjetkenner een glimlach niet kunnen onderdrukken. Radio Jerevan was een fictieve radiozender. De grappen die zogenaamd van deze zender kwamen, verliepen volgens een vast Q&A-stramien:
Vraag aan Radio Jerevan: ‘Is het waar dat …?’
Antwoord van Radio Jerevan: ‘In principe ja, maar …

Meestal kwam er dan een kritische grap over het socialisme. Het ging ook een keer over Petrosian: Is het waar dat de schaker Petrosian duizend roebel in de loterij heeft gewonnen?
In principe ja, het was alleen niet de schaker Petrosian maar de voetballer Hakobyan, en het was niet duizend maar tienduizend, en het waren geen roebels maar dollars, en niet in de loterij maar met kaarten, en hij won niet, maar hij verloor.

Bastrikov, een subtopper, werd toch nog bekend in de internationale schaakwereld toen Bobby Fischer tijdens het Amerikaanse kampioenschap van 1958-1959 Samuel Reshevsky versloeg.
Die partij was een kopie van de partij Bastrikov – Sjamkovitsj, eerder gespeeld tijdens het Russisch kampioenschap in Sotsji (1958):
1. e4 c5 2. Pf3 Pc6 3. d4 cxd4 4. Pxd4 Pf6 5. Pc3 g6 6. Le3 Lg7 7. Lc4 0-0 8. Lb3 Pa5? 9 e5! Pe8? 10. Lxf7+! En wint. Voor de liefhebbers: zie een artikel van Herman Grooten.

Fischer zou die partij van Bastrikov in een Russisch schaaktijdschrift hebben gezien. Dat is natuurlijk mogelijk, maar ik vermoed dat Fischer uitstekend in staat was om zoiets zelf te verzinnen. Van Bastrikov zijn veel partijen op te sporen, maar gek genoeg vond ik er slechts twee met zijn eigen variant. Eén met wit, die hij verloor van Gipslis, en één met zwart die hij ook verloor, van Alexander Ljuboschiz (overigens in de ongebruikelijke volgorde 1. e4 c5 2. Pf3 Pc6 3. d4 cxd4 4. Pxd4 Dc7 5. Pc3 e6.) Bastrikov speelde van alles en nog wat en het is goed mogelijk dat hij zijn variant vooral als coach heeft aanbevolen.

Tel de onderkinnen!

In de jaren vijftig bracht Bastrikov een bezoek aan de stad Magadan, in het Russische verre oosten. De schaakpublicist Juri Rebrov beschrijft onze held als volgt: ‘De meester was zwaar gebouwd, met grove gelaatstrekken. Met trage bewegingen drukte hij rustig de knop van de schaakklok in. Niets leek hem uit de zelfgenoegzaamheid en sereniteit van een Indiase yogi te kunnen halen. Maar zodra hij in een slechte positie terechtkwam of een stuk verloor, was er geen spoor meer te bekennen van deze kalmte. Vastberadenheid verscheen in zijn ogen, hij herschikte de figuren krachtig en drukte met een klap op de geduldige klok. Zelfs de duidelijk aanwezige onderkin verdween op wonderbaarlijke wijze. Door dit wilskrachtig vertoon raakte de tegenstander doorgaans geïmponeerd en begon over de eenvoudigste zetten te aarzelen, waarna hij meestal de fout in ging.’

In de jaren zeventig leidde Georgy Bastrikov in zijn laatste levensjaren een schaakclub voor gehandicapten in Sverdlovsk. Hij stierf op 1 maart 1979 na een langdurige ziekte. In 1993-1996 werden te zijner nagedachtenis in Jekaterinenburg toernooien gehouden. Georgy’s zoon Juri Bastrikov(1937-2011) was overigens een bekende operazanger.
Bastrikov, een man met een naam die klinkt als een klok. Misschien geen absolute topper, maar een kerel van stavast.